Berlin'i Bağdat'a Bağlayan Köprü: VARDIHA…

 “Düş varolan en gerçek şeydir” Stefano E. D’Anna

Ülkemizin zengin kültür coğrafyasının içindeki tarihi eserleri tanımak ve tarihin akışı içindeki önemini anlamak, hak ettiği değer ve ilgiyi gösterme fikrinden hareketle bu ayki yazımda sizlere günümüzden 90 yıl kadar önce, Torosların zor coğrafyasında, Türk – Alman işbirliği ile gerçekleştirilmiş bir mühendislik eserinden bahsetmek istiyorum. Varda Köprüsü, halk arasında Vardıha Köprüsü, diğer bir adıyla Alman Köprüsü, bir diğer adıyla Hacıkırı Köprüsü… Tüm bu isimlere ilave olarak da Alman kaynaklarında  Gavurdağı Köprüsü olarak geçmektedir.

1900’lü yılların başlarında Amerika, Rusya, İngiltere, Fransa ve İtalya gibi ülkeler petrol kaynaklarına ve dünyanın çeşitli yerlerinde onlarca sömürgeye sahiptirler. Ancak 1871 yılında devlet haline gelen Almanya hızlı bir sanayileşme hamlesine girmiştir. Hızla gelişen sanayisine pazar arama ve petrol kaynaklarına ulaşma ihtiyacı oldukça artmıştır.

O yıllardaki Alman İmparatoru Kayzer II. Wilheim’in kurmayları ile yaptığı toplantılardan çıkan sonuç;  zorlukların aşılmasının, büyük bir ekonomi ve sanayi devrimi yapmanın tek çaresinin petrol, maden, tarım ve ticaret yollarına ulaşmak olacağı ve petrole geçiş yapılamadığı sürece büyüme ve gelişmenin mümkün olamayacağıdır. Bu sonuç Drang Nach Osten “doğuya doğru” stratejisini de beraberinde getirir.

Aynı dönemde Osmanlı İmparatorluğu’nda II. Abdülhamit tahttadır. Osmanlı iç ve dış baskıların arttığı ve Avrupa devletlerinin “hasta adam” diye toprakları üzerinde iştah kabarttığı bir dönemdedir.                     

II. Abdülhamit, Osmanlı coğrafyasındaki iletişim ve ulaşım hizmetlerinin gelişmesi ve zenginleşmesinin ülkenin refahını, güvenliğini sağlayacağının, dini, ekonomik ve askeri konulardaki sorunları çözeceğinin farkındadır. Bu dönemde inşa edilecek demiryollarının, dış saldırılara karşı bir savunma aracı olmasının yanında ülkenin refahını arttıracağı ve uluslararası ilişkilerde de Osmanlı Devleti’ni güçlü kılacağı aşikârdır.

İşte tam bu zamanda, II. Abdülhamit ve Alman İmparator’u Kayser Wilhelm arasında imzalanan sözleşme ile Haydarpaşa’dan başlayarak Bağdat’a ve Halep üzerinden Şam’a kadar ulaşacak bir demiryolu ağı kurulması konusunda projeye başlanma kararı alınır. Bu projenin hayata geçmesi ile Suriye, Mezopotamya ve Mısır’da zor durumda olan Osmanlı’nın asker, mühimmat, eşya ve yolcu taşıması, ülkenin güvenliğinin sağlanması, Almanların ise petrol kaynaklarına, tarım ve maden ürünlerine ulaşması mümkün olacaktır.

Anlaşmaların imzalanmasının ardından inşaat çalışmaları hızla başlar ve 1908 yılında İstanbul’daki Haydarpaşa Garı hizmete girer. Daha sonra sırasıyla Eskişehir, Konya- Ereğli, Pozantı ve Adana İstasyonları hizmete açılır.

Bağdat Demiryolu Projesinde Demiryolu İnşaatının en önemli ve geçilmesi zor kısmı Toros Dağlarının aşılmasıdır. Bu zor geçiş noktasında yer alan Belemedik bölgesinde Almanlar tarafından 12 km. uzunluğunda tam 22 tünel açılır.

Alman ve Türk işçilerin çalıştığı ve o zor şartlarda uğrunda öldükleri demiryolu inşaatında Belemedik ismi önemli yer tutar. Karşılıklı çalışan işçilerin açtıkları tüneller bazen birbirini görmediğinde Türk işçilerin “bilemedik, bilemedik” diye feryatlarına karşılık Alman işçiler de “belemedik, belemedik” şeklinde cevap verirler. Türkiye’nin en güzel ve zorlu coğrafyasındaki bu yere Almanlar tünellerdeki şaşırmaların simgesi olarak “Belemedik” ismi verilir.

Projenin yapımı süresindeki yıllar içinde Belemedik/Bilemedik Tren istasyonunda binlerce Alman ve Türk görev yapar. Bölgede çalışan Almanlar burada hastane, kilise, okul, sinema, cami inşa ederek adeta küçük bir kasaba oluşturdular. Bağdat demiryolunun bu en zorlu aşamasını yıllar süren çalışmayla tamamlayan Almanlar Belemedik’in yüksek bir kesimine bir mezarlık oluşturarak inşaat sırasında hayatını kaybeden vatandaşlarını buraya defnederler.

Bu inşaat çalışmaları kapsamında keskin ve dik bir vadinin iki ucunun birbirine bağlanması ve ulaşımın daha kolay sağlanması, hattın kesintisiz bir şekilde devam edebilmesi ve Torosların aşılması için bir viyadük yapılması şart olmuştur.

Trenin normal şartlarda geçemeyeceği bir uçuruma kafes taş örme tekniği ile bir köprü yapımına başlanır. Köprünün demirleri üzerinde yazılan tarihin 1910 olmasına rağmen bilinen başlangıç tarihi 1907, bitiş tarihi ise 1912’dir. Bazı kaynaklarda köprünün inşasının aralıklarla 1917’ye kadar devam ettiği belirtilmektedir.

Dört ana ayak üzerinde yükselen, 200 metre uzunluğunda ve yerden yüksekliği 99 metre olan, tarihi eser niteliği taşıyan bu köprü aynı zamanda bir mühendislik harikasıdır ve bugün TCDD 6. Bölge sınırları içinde bulunmaktadır.Varda Köprüsü denizden 600 metre yükseklikte bir köy olan Hacıkırı köyüne 500 metre mesafededir.

Almanların tünellerden sonra en çok uğraştıkları ve zorlandıkları inşaat Hacıkırı Köyündeki Varda Köprüsü olmuştur. Bu işin zorluğunu gören Almanlar İstanbul Tarabya’da doğmuş, Yunan asıllı olan ve daha sonra Almanya’ya yerleşerek Alman vatandaşı olan Nicolas Mavragordato’yu apar topar Adana’ya getirerek başmühendis olarak inşaatın başına getirirler.

Bir de halk arasında hikâyesi vardır bu köprünün… Örme taş tekniği ile yapılan köprünün inşaatı sırasında ayakları arasına çıkrıklar konmuştur. Çalışan işçiler bu çıkrıkların ucuna kovalar asıp inşaatta kullanılacak taşları içlerine koyarak yukarı ve aşağı taşımaktadırlar. Taşın ulaştığı yerdeki kişi de çıkrığın taş dolu kovası ulaştığında  “vardıha” diye seslenerek taşı aldığını bildiriyormuş. Yine halk arasında rivayet olunduğu üzere bir gün, bir bayan mühendis köprü üzerinde kontrol amaçlı dolaşırken kazala aşağıya düşmüştür. Yere çakıldığında işçilerden biri “vardıha” diye bağırmış ve bu olaydan sonra bu köprünün adı “Vardıha” diye anılır olmuştur.

Köprüyü kontrol ederken düşen ve hayatını kaybeden bu Alman mühendisin dışında 21 tane de işçi köprünün yapımı sırasında hayatını kaybetmiştir.

Alman ve Türk işçilerinin Berlin ve Bağdat’ı birbirine demiryolu ile bağlanmasının en zorlu aşaması olan Toros Dağları’nın 100 yıl öncesinin teknolojisiyle açılan tünelleri ve Varda Köprüsü bugün bile görenleri hayran bırakıyor. 

Görüşüm odur ki; Varda Köprüsü daha kısa sürede bitirilebilseydi, 1. Dünya Savaşı daha farklı şekilde sonuçlanabilir, Orta Doğu’nun durumu şimdikinden daha farklı şekillenebilirdi.

Tarihi eserlerimize, kamuoyu olarak son yıllarda bilinçlenmeye başlasak da hala hak ettikleri ilgi ve değeri veremiyoruz. Birçok tarihi yapı, eser gözlerimizin önünde yitip gidiyor.

Milli servetimizin, kültür mozaiğimizin izlerini taşıyan eserlerimizi koruma bilincinin oluşması ortak dileğimiz…

Saklı güzellikleri keşfetmenin coşkusunu her daim içimizde hissetmek dileğiyle…