Kaybolan Raylar...

“Dünya tek bir ülke olsaydı başkent İstanbul olurdu” demiş ünlü Fransız devlet adamı  Napoleon Bonaparte. Tüm dünyanın hayran olduğu, güzelliği iki kıtaya yayılan İstanbul’un en güzel ilçelerinden biridir Beykoz.

Beykoz, üç bin yıllık tarihi ile İstanbul’da Osmanlı’nın ilk fethettiği yer olması açısından da önemli bir semttir. Sultan Yıldırım Bayezid’in Anadoluhisarı’nı burada inşa ettirmesi ile adeta fethin müjdecisi olmuştur. 

Bugün Beykoz ve civarındaki sanayi kuruluşlarının tarihine bakıldığında Osmanlı zamanında bu bölgenin adeta bir “Organize Sanayi Bölgesi” olarak seçildiği izlenimini edinirsiniz.

İstanbul’un en eski fabrikalarından biri olan Beykoz Deri ve Kundura Fabrikası 1810 yılında burada kurulmuştur. Osmanlı ve daha sonra Türk ordusuna ayakkabı ve deri tedarik eden fabrika boğaz kıyısında bulunan yaklaşık 180 dönümlük bir arazi üzerinde bulunmaktadır.

Bu fabrikada üretilen, Osmanlı’nın ve Tanzimat’ın batılılaşma ve sanayileşme çabalarının ilk ürünleri 1856 Uluslararası Paris Fuarı, 1862 Londra Fuarlarında yer alarak Osmanlı’nın gururu olmuştur. Ülke savaşa girdikçe kapasitesini arttıran tesis, Cumhuriyet Dönemi’nde 1933 yılında Sümerbank’a bağlanması ile birlikte üretimde adeta altın dönemini yaşamıştır. Cumhuriyet Döneminin ucuz ama dayanıklı kunduralarını üreterek adeta bir ulusun ayakkabı ihtiyacını tek başına karşılamıştır. 1999 yılında üretimi durdurulan fabrika 2004 yılında özel sektöre satılmıştır.

1.Dünya Savaşı sırasında Rus Donanması Osmanlı Savaş gemilerinin Karadeniz’e çıkışını önlemek ve bu denizyolundan özellikle kömür getirilmesine mani olmak için İstanbul Boğazı’nın Karadeniz’e çıkan ağzına mayın döşemişlerdir.

Memleket savaşa girdikçe kapasitesini arttıran tesis, Rus baskısından dolayı hammadde ve kömür sıkıntısı çekmeye başlamıştır. Bu sebeple Beykoz’dan Karadeniz’e uzanan ve boğazın yakın kısımlarından geçen bir demiryolu döşenmeye başlanmıştır.  Osmanlı döneminde çizilmiş bir haritada 1917 yılında inşa edilen Beykoz – Akbaba dar hat demiryolu ayrıntılı bir şekilde görülmektedir.

Bazı kaynaklarda;  Almanlarla yapılan bir anlaşma ile Beykoz çayırında, Hünkâr iskelesinden hattın inşaatına başlandığı, Akbaba köyü içinden, köyün batı yakası eteklerinden geçip Anadolu Feneri köyü yön burnu mevkiine kadar geldiği belirtilmektedir. Hatta inşaat sırasında marşandiz trenin malzeme taşımak için gece gündüz siren çalarak köyden geçtiği, bugün hala köy içinde yolun kalıntılarının bulunduğu da eklenmektedir.

Beykoz Kundura Fabrikası bu sayede sanayileşme tarihimizde ulaşım ve üretim sisteminin bütünleşik olarak tasarlandığı ilk örneklerden birisi olmuştur.

Demiryolu ulaşım ağının en temel unsurlarından birisi olmanın yanı sıra devletler için savaşta ve barışta da her zaman önemli bir çıkış yolu olmuştur.  Ekim 1917 devriminden sonra Rusya’nın savaştan çekilmesi ile birlikte, bu demiryolu fabrika içinde malzeme taşımalarında kullanılmaya başlanmıştır.

1950’li yıllarda fabrikaya deri getiren büyük gemiler fabrikaya yanaşamaz, açıkta demirlerdi. Yük, şatlarla fabrikanın iskelesine, buradan da bohça haline gelmiş deriler dekovil hatları ile ambarlara taşınırdı.

Sümerbank Beykoz Deri ve Kundura Fabrikası’nın kurulduğu ilk yıllardan beri Osmanlı ve Türk Ordusuna deri ve ayakkabı temin ettiği belirtilse de, 1950’li yıllardan sonra birçok kamu kurum ve kuruluşuna da ayakkabı temin etmiştir. Ayakkabı temin edilen bu kurumlardan biri de TCDD’dir. Yılda bir kez personele verilen iş elbisesi kapsamında yazlık ayakkabı adı altında Beykoz’da üretilen deri ve altı kösele ayakkabılar TCDD çalışanlarına verilmiştir.

Beykoz Kundura Fabrikası bir fabrika olmanın ötesinde, her Cumhuriyet iştirakinde olduğu gibi Beykoz semtinin yaşam tarzını uzun seneler tek başına belirlemiş, bölge için sadece iş ve aş kapısı değil aynı zamanda bir sosyalleşme ortamı da yaratmıştır. Asırlara sığan bilgi birikiminin toplandığı bir merkez olarak hizmet veren fabrika, bir ulusun ekonomik kurtuluş savaşının simge kurumlarından da biri olmuştur. Osmanlı’dan cumhuriyet dönemine kalmış olan endüstriyel kültür mirasının en önemli örneklerinden biridir.

Beykoz Kundura Fabrikası bugün zamanın aşındırdığı yosunlu duvarları, dokunulmamış tozlu fabrika rafları ile birçok sinema filmine, televizyon dizisine ve moda fotoğrafçılarına ilham vermekte ve plato olarak kullanılmaktadır.

Beykoz Kundura Fabrikası’ndan Akbaba’ya uzanan dekovil hattı ise artık yalnızca bir hatıradan ibaret…